Często suplementujemy różne witaminy czy też całe kompleksy witamin i minerałów. W wielu przypadkach kierujemy się reklamą, poleceniem lub własnym przekonaniem, że może pomóc. Czy rzeczywiście suplementacja niektórych witamin we wszystkich przypadkach ma sens? Jak to się ma do chorób reumatycznych?

W niniejszym artykule omówię witaminy A i E.

Obie witaminy są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu. Rozpuszczają się w tłuszczach.

Witamina A

Mianem witaminy A określa się związki: retinol, retinal, kwas retinolowy, estry retinylu (palmitynian, propionian, octan), 4 prowitaminy, w tym beta-karoten. Prowitaminy przekształcają się w organizmie we właściwą witaminę (retinol). Beta-karoten jest najsilniejszym prekursorem witaminy A. Dostarczony z pożywieniem przekształca się w jelicie cienkim do retinalu, który następnie jest redukowany do retinolu. Jeden μg retinolu odpowiada 2 μg beta-karotenu w postaci oleju, 12 μg beta-karotenu z pożywienia oraz 24 μg pozostałych trzech prowitamin z pożywienia (alfa-karotenu, gamma-karotenu i beta-kryptoksantyny). Witamina A w nadmiarze może mieć działanie toksyczne i teratogenne.

Witamina A wpływa na:

• procesy widzenia,
• różnicowanie się komórek,
• wytwarzanie komórek rozrodczych,
• rozwój zarodka i płodu,
• wzrost odporności,
• odpowiedni stan skóry oraz nabłonka błon śluzowych;
• ma silne właściwości przeciwutleniające, zwłaszcza beta-karoten, który chroni przed działaniem reaktywnych form tlenu.

Źródła witaminy A pożywieniu

Witamina A występuje w pożywieniu w postaci retinolu – w produktach zwierzęcych – i  beta-karotenu – w produktach roślinnych i zwierzęcych.

Najwięcej retinolu zawierają:

• wątroba (szczególnie dorsza: 30 000 μg w 100 g produktu, indyka: 8058 μg, wieprzowa, wołowa, innych ryb: 6500 μg, kurczaka: 3296 μg),
• olej rybi,
• ryby (od 6 do 940 μg),
• masło (751 μg),
• ser żółty (235 μg),
• jaja (140 μg);

z kolei w beta-karoten bogate są (w przeliczeniu na RAE – retinol activity equivalents):

• bataty (961 μg w 100 g),
• marchew (835 μg),
• jarmuż (681 μg),
• szpinak (469 μg),
• dynia (426 μg),
• morele (96 μg).

Awitaminoza, czyli niedobór lub brak witaminy A w organizmie prowadzi do:

• keratomalacji (rozmiękanie rogówki),
• zespołu suchego oka,
• kurzej ślepoty,
• nadmiernego rogowacenia i łuszczenia naskórka,
• obniżenia odporności na infekcje,
• zahamowania wzrostu i rozwoju młodych organizmów.

Skutkiem hiperwitaminozy, czyli nadmiaru witaminy A, są:

• odwapnienie kości,
• powiększenie wątroby,
• nadmierna pobudliwość,
• osłabienie,
• zmieniony metabolizm innych witamin rozpuszczalnych w tłuszczach,
• krwotoki,
• ociężałość,
• osłabienie mięśni,
• utrata apetytu,
• zmiany dermatologiczne (owrzodzenia skóry, wyłysienie),
• zaburzenia pracy serca, nerek i ośrodkowego układu nerwowego,
• nowotwory (efekt karcynogenny).

Nawet niewielki nadmiar witaminy A jest szkodliwy dla dziecka rozwijającego się w łonie matki (efekt teratogenny). Witaminę A można przedawkować nie tylko poprzez suplementy (szczególnie olej z wątroby dorsza), ale także poprzez niektóre leki i pożywienie (ryby, wątroba – dorsza oraz zwierząt raczej niejadanych w Polsce, jak łoś, niedźwiedź polarny czy foka brodata). Z kolei nie można jej przedawkować poprzez spożywanie produktów bogatych w karotenoidy (warzywa i owoce), gdyż ich przekształcenie w retinol jest ściśle regulowane przez organizm. Ale przy źle skomponowanej diecie, zwłaszcza niewystarczającej ilości tłuszczów (w których przecież witamina A się rozpuszcza), szczególnie u osób na diecie wegańskiej może dojść do niedoborów. Na złe wchłanianie tej witaminy mogą mieć wpływ choroby przewodu pokarmowego oraz uszkodzenia wątroby.

Zalecane spożycie (RDA) witaminy A (wg Norm żywienia 2020): kobiety – 700 μg, mężczyźni – 900 μg RAE (retinol activity equivalents).

Witamina A w chorobach reumatycznych

Wymienione wyżej funkcje witaminy A dotyczą również osób z chorobami reumatycznymi. Czy z powodu naszych chorób powinniśmy przyjmować jej więcej niż zdrowi ludzie? Co mówią badania na temat?

Od dawna witamina A uznawana za regulator immunologiczny (Qinghui i in. 2015) (hamuje limfocyty Th17 i obniża poziom przeciwciał), a także działa przeciwnowotworowo (Constantin i in. 2019).

W RZS występuje znaczny wzrost stresu oksydacyjnego. U pacjentów wzrasta tworzenie się reaktywnych form tlenu, peroksydacja lipidów, utlenianie białek, uszkodzenia DNA i następuje spadek aktywności systemów obrony przeciwutleniającej. Jednak w literaturze istnieją sprzeczne dowody na korzyści płynące z suplementacji przeciwutleniaczy w RZS.

W badaniu Jalili i in. 2014 codzienna suplementacja 50 μg selenu, 8 mg cynku, 400 μg witaminy A, 125 mg witaminy C i 40 mg witaminy E poprawiła wyniki kliniczne i zmniejszyła stres oksydacyjny w RZS. Nastąpiła też znacząca poprawa aktywności choroby, ale nie liczba bolesnych i obrzękniętych stawów. Poziomy przeciwutleniaczy w erytrocytach wzrosły. W badaniu Keysser 2001 suplementacja witaminami A i C lub pierwiastkami śladowymi, takimi jak selen i cynk, nie wykazała wpływu na aktywność choroby w RZS.

Udowodniono, że u pacjentów toczniem rumieniowatym układowym witamina A łagodzi objawy zapalenia nerek i białkomoczu. Jednak w badaniu Qinghui i innych (Qinghui i in. 2015) na myszach stwierdzono skutki uboczne leczenia witaminą A – zaostrzenie innych objawów tocznia: pogorszenie stanu zapalnego skóry, mózgu i płuc, a także wzrost przeciwciał.

W badaniach na ludziach wykorzystywano duże dawki witaminy A, wynoszące 100 000 IU (czyli ok. 30 000 μg RAE) dziennie przez 2 tygodnie (Vien i in. 1988). Badanie to przeprowadzono na 10 kobietach w wieku 31-32 lat, w remisji na prednisolonie 5-10 mg od 1-2 lat. Terapia przyniosła korzystne efekty, m.in. podniosła poziom inteleukiny 2 – cytokiny, która ma duże znaczenie w toczniu. Nie znalazłam jednak podobnych terapii witaminą A w późniejszych latach, a kolejne prace powołują się na wspomniane badanie bezpośrednio lub pośrednio. Nie ma też oficjalnych rekomendacji w tym zakresie. Przekroczenie wyżej wymienionej dawki (Constantin i in. 2019) może dać efekty uboczne, poczynając od suchej skóry, łysienia, bólu głowy, nudności i niedokrwistości, na śmierci kończąc. Z drugiej strony, niedobór witaminy A w eksperymentalnych modelach SLE wykazał większe nasilenie objawów (Klack 2012).

Według Komitetu Naukowego ds. Żywności UE (Scientic Committee on Food – SCF) górna tolerowana granica spożycia retinolu na dobę dla dorosłych wynosi 3000 μg.

Witamina E

To związki rozpuszczalne w tłuszczach: tokoferole (alfa, beta, gamma, delta) i tokotrienole alfa, beta, gamma, delta). Zawartość witaminy E wyraża się w równoważnikach alfa-tokoferolu.

Funkcje witaminy E:

• zapobiega utlenianiu wielonienasyconych kwasów tłuszczowych,
• stabilizuje błony komórkowe,
• neutralizuje wolne rodniki w środowisku hydrofobowym: może chronić organizm przed ryzykiem rozwoju nowotworów, choroby wieńcowej, zmian miażdżycowych,
• przyczynia się do zachowania prawidłowych funkcji narządów rozrodczych kobiet i mężczyzn,
• uczestniczy w hamowaniu agregacji płytek krwi,
• reguluje aktywność biologiczną wyspecjalizowanych komórek układu immunologicznego,
• może zmniejszać ryzyko rozwoju chorób: Alzheimera i Parkinsona.

Źródła w pożywieniu:

• oleje roślinne (z kiełków pszenicy 150 mg, z orzechów laskowych 47 mg, rzepakowy 44 mg, słonecznikowy 41,1 mg, oliwa z oliwek 14,3 mg, masło orzechowe 9 mg),
• pestki słonecznika (26,1 mg),
• orzechy (migdały 25,6 mg, orzechy laskowe 15,3 mg, orzeszki ziemne 8,3 mg, nerkowce 0,9 mg),
• warzywa (awokado 2,6 mg, szpinak 2 mg, szparagi 1,5 mg, brokuły 1,4 mg), ryby (1-2,8 mg),
• produkty mleczne (masło 1,6 mg, ser 0,6-0,7 mg, mleko pełne 0,1 mg, ale odtłuszczone 0,01 mg w 100 g)
• mięso (kurczak 0,3 mg, wieprzowina i wołowina 0,1 mg),
• chleb (0,2-0,3 mg),
• ryż brązowy (0,2 mg).

Niedobór witaminy E występuje rzadko, przeważnie u osób z zaburzeniami procesów wchłaniania i trawienia, chorobami wątroby, przedwcześnie urodzonych niemowląt o masie ciała poniżej 1500 g. Prowadzi do miopatii szkieletowej, upośledzenia odpowiedzi immunologicznej, retinopatii, ataksji.

Hiperwitaminoza powoduje zaburzenia czynności przewodu pokarmowego, uczucie zmęczenia i osłabienia. Nie wykazano skutków ubocznych przyjmowania witaminy E z żywności. Natomiast mogą takie wystąpić w wyniku nieodpowiedniej suplementacji (ok. 270 mg równoważnika alfa-tokoferolu dziennie przez co najmniej rok).

Wystarczające spożycie (AI) witaminy E (wg Norm żywienia 2020): mężczyźni – 10 mg, kobiety – 8 mg (równoważnika alfa-tokoferolu). Górny tolerowany poziom spożycia dla osób dorosłych wg SCF wynosi 300 mg.

Witamina E w chorobach reumatycznych

W RZS badania nie wykazały istotności jej stosowania. Obecnie (wg pracy z 2021 r. Nguyen i in.) żadne badanie nie wykazało konieczności suplementacji witamin A i E w RZS-ie. W toczniu szczególnie połączona z kwasami omega-3 z oleju rybnego zmniejsza poziom cytokin zapalnych: interleukiny 2 i 4 oraz TNF-α (Constantin i in. 2019). Nie ma jednak żadnych rekomendacji w tym zakresie.

Suplementować czy nie?

Dziennie zapotrzebowanie na witaminy A i E swobodnie można dostarczyć w zbilansowanej diecie. Wszelką suplementację tymi witaminami należy zatem skonsultować z lekarzem.

Źródła

Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie (2020), red. M Jarosz, e Rychli, K Stoś, J Charzewska, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa.

Opinion of the Scientific Committee on Food on the Tolerable Upper Intake Level of Preformed Vitamin A (retinol and retinyl esters) (expressed on 26 September 2002), Brussels.

Qinghui Mu, Husen Zhang, Xin M. Luo (2015), SLE: Another Autoimmune Disorder Influenced by Microbes and Diet?, Front. Immunol., 30 November, doi: 10.3389/fimmu.2015.00608.

Constantin MM, Nita IE, Olteanu R et al. (2019), Significance and impact of dietary factors on systemic lupus erythematosus pathogenesis. Exp Ther Med. Feb; 17(2):1085-1090. doi: 10.3892/etm.2018.6986.

Jalili M, Kolahi S, Aref-Hosseini SR et al. (2014), Beneficial role of antioxidants on clinical outcomes and erythrocyte antioxidant parameters in rheumatoid arthritis patients. Int J Prev Med; 5(7): 835-40.

Keysser G. (2001), Are there effective dietary recommendations for patients with rheumatoid arthritis?. Z Rheumatol; 60(1): 17-27.

Vien CV,  González-Cabello R,  Bodó I,  Gergely P (1988), Effect of vitamin A treatment on the immune reactivity of patients with systemic lupus erythematosus. J Clin Lab Immunol  May; 26(1):33-5.

Patavino T, Brady DM (2001), Natural medicine and nutritional therapy as an alternative treatment in systemic lupus erythematosus. Altern Med Rev. Oct; 6(5):460-71.

Klack K,  Bonfa E,  Borba Neto EF (2012), Diet and nutritional aspects in systemic lupus erythematosus. Rev Bras Reumatol. May-Jun; 52(3):384-408.

Opinion of the Scientific Committee on Food on the Tolerable Upper Intake Level of Vitamin E (expressed on 4 April 2003), Brussels.

 Nguyen Y, Sigaux J,  Letarouilly J-G,  Sanchez P et al. (2021), Efficacy of Oral Vitamin Supplementation in Inflammatory Rheumatic Disorders: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. Nutrients. Jan; 13(1): 107. doi: 10.3390/nu13010107.

Artykuł ukazał się we „Wprost o Reumatologii”, 2021, marzec, nr 6. https://bit.ly/3sxoClY